شتر در تاریخ و فرهنگ ایران جایگاهی ویژه دارد. این حیوان نجیب، از دیرباز در زندگی مردم ایران نقش حیاتی ایفا کرده است. در قرآن کریم بارها به شتر اشاره شده و از این حیوان به عنوان نمونه‌ای از قدرت و عظمت خداوند یاد شده است. این امر نشان از اهمیت و جایگاه ویژه شتر در فرهنگ و دین اسلام دارد. در قرآن کریم، شتر به عنوان حیوانی باارزش و مفید معرفی شده که خداوند آن را به عنوان موهبتی برای انسان‌ها آفرید.

با توجه به شرایط حاکم بر جغرافیای ایران، بیش از 20 درصد مساحت کشور را بیابان تشکیل می‌دهد. در این مناطق خشک و نیمه‌خشک، پرورش بسیاری از دام‌ها امکان‌پذیر نیست. اما شتر، با توانایی خارق‌العاده خود در تحمل شرایط سخت محیطی، می‌تواند به عنوان منبعی حیاتی از غذا، حمل و نقل و سایر محصولات برای میلیون‌ها نفر در این مناطق محسوب شود.

خوشبختانه در سال‌های اخیر، توجه به قابلیت‌های این حیوان از نظر ارزش بالای غذایی و دارویی و تولیدات آن مورد توجه قرار گرفته و متقاضیان استفاده از محصولات آن نسبت به قبل بیشتر شده است.

صنعت شترداری، ریشه در تاریخ بشریت داشته و با تولید طیف گسترده‌ای از محصولات ارزشمند همچون شیر، گوشت، پشم و پوست، نقش محوری در تأمین امنیت غذایی و توسعه اقتصادی، به ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک، ایفا می‌کند. این صنعت نه‌تنها به عنوان منبع درآمدی پایدار برای میلیون‌ها نفر در سراسر جهان محسوب می‌شود، بلکه با ایجاد اشتغال در سطوح مختلف از پرورش‌دهندگی تا صنایع تبدیلی، به کاهش مهاجرت روستایی و تقویت اقتصاد محلی کمک شایانی می‌کند. شترها به عنوان حیوانات سازگار با محیط‌های سخت، با استفاده بهینه از منابع محدود، به حفظ تعادل اکولوژیکی و بهبود حاصلخیزی خاک نیز کمک می‌کنند. علاوه بر این، صادرات محصولات دامی شتر، می‌تواند ارزآوری قابل توجهی برای کشورها داشته باشد و به تقویت اقتصاد ملی یاری رساند.

مروری بر تاریخچه شترداری در ایران و جهان

شترداری، به عنوان یکی از قدیمی‌ترین فعالیت‌های انسانی، از دیرباز نقش محوری در شکل‌گیری تمدن‌ها و اقتصاد جوامع، به ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک ایفا کرده است. در ایران، شواهد باستان‌شناسی حاکی از اهلی‌سازی شتر در هزاره‌های پیش از میلاد و نقش آن در توسعه تمدن‌های باستانی مانند عیلامی‌ها و هخامنشیان وجود دارد. در دوران باستان، شتر علاوه بر تأمین گوشت، شیر و پشم، به عنوان حیوان بارکش و وسیله نقلیه در مسیرهای طولانی مورد استفاده قرار می‌گرفت. با ورود اسلام به ایران، شترداری به عنوان بخشی از فرهنگ و اقتصاد اسلامی اهمیت بیشتری یافت و در توسعه تجارت بین‌المللی نقش محوری ایفا کرد. در دوره قاجار و پهلوی، شترداری در ایران رونق چشمگیری یافت و به عنوان یکی از منابع اصلی درآمد روستاییان به شمار آمد. با توجه به گستردگی مناطق کویری و بیابانی در ایران، شتر به عنوان تنها حیوانی که قادر به تحمل شرایط سخت آب و هوایی این مناطق بود، مورد توجه ویژه قرار گرفت.

با وجود پیشرفت‌های تکنولوژیکی و صنعتی شدن کشور، شترداری همچنان در ایران از اهمیت بالایی برخوردار است. شتر علاوه بر تأمین گوشت، شیر، پشم و پوست، در گردشگری و ورزش‌های بومی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. با این حال، صنعت شترداری در ایران با چالش‌هایی مانند کاهش مراتع، تغییر اقلیم و کمبود آب مواجه است. در سطح جهانی، شترداری در کشورهای خشک و نیمه‌خشک همچنان به عنوان یک فعالیت اقتصادی مهم تلقی می‌شود. کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، آفریقا و آسیای مرکزی از جمله مهم‌ترین کشورهای پرورش‌دهنده شتر هستند. با توجه به افزایش جمعیت و تقاضا برای محصولات دامی، تحقیقات گسترده‌ای در زمینه اصلاح نژاد، تغذیه و بهداشت شتر در حال انجام است.

شترها به دو نوع اصلی یک‌کوهانه و دوکوهانه تقسیم می‌شوند. در ایران، شتر یک‌کوهانه به دلیل سازگاری بیشتر با شرایط آب و هوایی کشور، فراوانی بیشتری دارد و عمدتاً در مناطق مرکزی و جنوبی پرورش می‌یابد. شتر دوکوهانه نیز در برخی مناطق کوهستانی و سردسیر کشور مانند آذربایجان و زاگرس یافت می‌شود.

چالش‌های پیش روی صنعت شترداری در ایران

صنعت شترداری در ایران، علی‌رغم سابقه تاریخی طولانی و پتانسیل‌های فراوان، با چالش‌های جدی مواجه است که بهره‌وری و پایداری آن را تحت تأثیر قرار می‌دهد. از جمله آنها می‌توان به کمبود منابع آب و علوفه، شیوع بیماری‌ها، نبود زیرساخت‌های مناسب، عدم وجود بازارهای پایدار، تصرف مراتع، آلودگی محیط زیست، کاهش تعداد شتر، عدم علاقه جوانان به این شغل، غلبه شیوه‌های سنتی پرورش، نبود تشکل‌های صنفی قوی و کمبود آموزش‌های تخصصی اشاره کرد. نوسانات قیمت محصولات، عدم دسترسی به اعتبارات بانکی، افزایش هزینه‌های تولید و تغییر کاربری اراضی نیز از دیگر چالش‌های این صنعت به شمار می‌روند. این عوامل در کنار هم، پایداری و توسعه صنعت شترداری در کشور را با تهدید جدی مواجه ساخته‌اند.

فرصت‌های بالقوه صنعت شترداری در ایران

صنعت شترداری، به عنوان یکی از ارکان مهم اقتصاد کشاورزی در بسیاری از کشورها از جمله ایران، از پتانسیل بالایی برای رشد و توسعه برخوردار است. این صنعت با توجه به مزایایی همچون سازگاری با شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک، تولید محصولات با ارزش افزوده بالا و ایجاد اشتغال پایدار، می‌تواند نقش مؤثری در اقتصاد ملی ایفا کند.

برخی از مهم‌ترین فرصت‌هایی که صنعت شترداری در ایران پیش روی خود می‌بیند، عبارتند از؛

توسعه بازارهای داخلی و خارجی: با توجه به افزایش تقاضا برای محصولات غذایی سالم و ارگانیک، بازار محصولات شتر در داخل و خارج از کشور رو به گسترش است. تولید و عرضه محصولات متنوعی مانند شیر، گوشت، پشم، پوست و فرآورده‌های جانبی شتر با کیفیت بالا می‌تواند به افزایش سهم ایران در بازارهای جهانی کمک کند.

ایجاد ارزش افزوده: فرآوری محصولات شتر و تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر مانند لبنیات، آرایشی و بهداشتی و دارویی می‌تواند به افزایش درآمد تولیدکنندگان و بهبود وضعیت اقتصادی مناطق روستایی بینجامد.

توسعه گردشگری: تلفیق صنعت شترداری با گردشگری به ایجاد فرصت‌های شغلی جدید و درآمدزایی برای جوامع محلی منجر می‌شود. برگزاری تورهای گردشگری، اقامتگاه‌های بوم‌گردی و جشنواره‌های مرتبط با شتر، می‌تواند به معرفی فرهنگ و آداب و رسوم مرتبط با این حیوان و جذب گردشگران کمک کند.

پایداری محیط زیست: پرورش شتر به روش‌های پایدار به حفظ تنوع زیستی، بهبود حاصلخیزی خاک و کاهش اثرات تغییر اقلیم ختم خواهد شد. استفاده از روش‌های سنتی و بومی پرورش شتر و تولید محصولات ارگانیک در نهایت ارتقای برند محصولات ایرانی در بازارهای جهانی را رقم می‌زند.

توسعه تحقیقات و فناوری: سرمایه‌گذاری در تحقیقات علمی و توسعه فناوری‌های نوین در زمینه پرورش شتر، اصلاح نژاد، تغذیه و بهداشت، افزایش بهره‌وری و کیفیت محصولات تولیدی را به همراه دارد. همچنین، استفاده از فناوری‌های نوین در مدیریت گله‌ها و فرآوری محصولات می‌تواند به کاهش هزینه‌های تولید و افزایش سودآوری صنعت شترداری منجر شود.

در مجموع، صنعت شترداری در ایران با توجه به فرصت‌های موجود، می‌تواند به عنوان یک صنعت پویا و پرسود به رشد و توسعه خود ادامه دهد. با حمایت دولت، سرمایه‌گذاری در تحقیقات و فناوری و توجه به نیازهای بازار، می‌توان از این صنعت به عنوان یک ابزار مهم برای توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور استفاده کرد.

در تاریخ 23 و 24 آبان ماه 1403، شاهد برگزاری رویدادی علمی و تخصصی با عنوان نخستین کنگره بین‌المللی و چهارمین کنگره ملی شتر خواهیم بود. این رویداد مهم به همت موسسه تحقیقات علوم دامی کشور و مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان یزد و با همکاری انجمن علمی شتر ایران در شهرستان بافق یزد برگزار می‌شود. "برگزاری این کنگره، گامی بزرگ در راستای ارتقای جایگاه شترداری محسوب خواهد شد. این رویداد علمی با هدف گرد هم آوردن پژوهشگران، متخصصان، تولیدکنندگان و سیاست‌گذاران حوزه شترداری، به منظور تبادل آخرین دستاوردهای علمی و عملی، ارائه راهکارهای نوین برای توسعه پایدار این صنعت و ارتقای جایگاه شتر در زنجیره ارزش افزوده، برگزار می‌شود. محورهای اصلی کنگره شامل اقتصاد شترداری، اصلاح نژاد، تغذیه، بهداشت، تولیدمثل، فرآورده‌های شتر، گردشگری شتر، مرتعداری و محیط زیست است. انتظار می‌رود با برگزاری این کنگره، شاهد ارائه راهکارهای عملی برای افزایش بهره‌وری، بهبود کیفیت محصولات، توسعه بازارهای صادراتی و حفظ منابع طبیعی باشیم."

نادر اسدزاده

معاون پژوهش، فناوری و انتقال یافته‌های تحقیقاتی

موسسه تحقیقات علوم دامی کشور