امنیت غذایی زیرساخت همه امنیت‌های کشور است، کشوری که نتواند غذای مردم خود را که در آن نیروهای نظامی و امنیتی هم هستند، تأمین کند مجبور به نابودی است. اما اگر بتواند گام‌های موثر و مفیدی در رسیدن به افزایش تولید و بهره‌وری برای محصولات اساسی و کاهش وابستگی بردارد، علاوه بر خوداتکایی نیازهای داخلی، افزایش درآمد اقتصادی و افزایش سطح اشتغال، از آن می‌تواند به عنوان مولفه اقتدار در جهان هم استفاده بَرد.

البته این اقتدار صرفاً با تولید به دست نمی‌آید، بلکه به شیوه مصرف هم بازمی‌گردد. به همین جهت وزیر جهاد کشاورزی اخیراً در همایش «اخلاق در کشاورزی» با انتقاد از شیوه غلط مصرف برخی از محصولات کشاورزی و نیز وجود ضایعات و اسراف مواد غذایی در کشور گفت: «عرصه کشاورزی دامنه وسیعی از فرهنگ، اقتصاد، معیشت و امنیت را در خود دارد؛ اما رابطه‌ نه چندان اخلاقی ما در این بخش، پیامدی جز مصرف بیش از ۱.۵ برابر استاندارد جهانی در روغن و شکر را به همراه ندارد که عواقب سوء آن با افزایش بیماری‌های قلبی و عروقی، گریبانگیر جامعه شده است.»

واقعیت هم این است که سرانه مصرف روغن خوراکی در ایران با ۲۱ کیلوگرم در سال در مقابل سرانه 12 کیلویی جهانی مصرف این ماده خوراکی زیاد است و این مسأله می‌تواند عوارض خطرناکی برای سلامت افراد و جامعه به دنبال داشته باشد. سالانه در کشور ۱.۵ میلیون تن روغن نباتی مصرف می‌شود که باید این مصرف به صورت علمی و براساس برنامه‌ای کلان کاهش یابد.

با توجه به این که وزارت جهادکشاورزی به عنوان نهاد سیاستگذار تولید محصولات کشاورزی و از جمله نهاده بذر این محصولات، نهادی موثر و مهم برای افزایش تولید محسوب می‌شود، کارشناسان و محققان آن می‌توانند سهم خود را بر افزایش خوداتکایی در تولید و کیفیت محصولات بخصوص اصلاح ژنتیکی نهاده‌هایی مانند بذر دانه‌های روغنی با توجه به شرایط اقلیمی کشور انجام دهند که این ابزار نیز یکی از مولفه‌های افزایش بهره‌وری و خوداتکایی در مدیریت کلان کشاورزی محسوب می‌شود.

امروزه در دنیا پنج گیاه عمده روغنی کشت می‌شود. کلزا و گلرنگ به عنوان گیاهان پاییزه و آفتابگردان، سویا و کنجد به عنوان گیاهان کشت بهاره مطرح هستند. سه نوع از این گیاهان در تأمین روغن نباتی مصرفی مردم جهان سهم بسیار بیشتری دارند که سویا در مقام نخست آن قرار دارد؛ چرا که کنجاله آن برای خوراک دام در سطح وسیع به مصرف می‌رسد و بالغ بر 40 میلیون هکتار از اراضی کشاورزی جهان زیر کشت سویا قرار دارد. در این بخش آفتابگردان و کلزا در رتبه‌های دوم و سوم جهانی قرار دارند.

در این میان دانه روغنی آفتابگردان با افتخارترین گیاه روغنی در کشور است که اصلاح نژادی آن از حدود 50 سال پیش شروع شده و بذر تولیدی آن در ایران از جمله افتخارات ملی محسوب می‌شود که تنها معدودی از کشورهای جهان به این موفقیت رسیده‌اند. این دانه روغنی تنها گیاهی است که فناوری تولید بذر هیبرید آن کاملاً در ایران وجود دارد.

نکته قابل توجه این است که محصولات موسوم به هیبرید به دلیل افزایش بهره‌وری 30 درصدی نسبت به نمونه‌های آزاد گرده‌افشان می‌توانند سبب بهبود افزایش تولید شوند، زراعت و عملیات برداشت را هم آسان کنند و نسبت به سایر نمونه‌ها اقتصاد کشاورزی ملی را هم بهبود بخشند.

 

ابراهیم هزارجریبی عضو هیات علمی سازمان تحقیقات کشاورزی برای کاهش وابستگی روغن نباتی سه مسیر اصلی را معرفی و کاهش مصرف روغن را یکی از این مسیرها می‌داند و می‌گوید: هرچند مصرف روغن یکی از منابع مهم تأمین انرژی انسان است؛ ولی مصرف بیش از حد آن نیز مضر است. روغن در بسیاری مواد خوراکی گیاهی و جانوری وجود دارد و با خوردن آنها قسمت زیادی از چربی بدن تأمین می‌شود.

وی ادامه می‌دهد: مصرف روغن‌های حاصل از روغن‌کشی دانه‌های روغنی باید دوباره توسط وزارت بهداشت و درمان بررسی و میزان مصرف آن برای مصارف پخت و پز و خوراکی تعیین شود، همچنین به نظر می‌رسد مقدار مصرف سرانه آن نیز باید کاهش یابد.

دبیر سابق کانون هماهنگی دانش، صنعت و بازار دانه‌های روغنی وابسته به معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری، افزایش عملکرد تولید دانه‌های روغنی و بهبود بهره‌وری در واحد سطح را یکی دیگر از راهکارها می‌داند و می‌افزاید: با افزایش دانش و زراعت دانش‌بنیان و آموزش تولیدکنندگان و تأمین نهاده‌های بذر، کود و سم باکیفیت و به اندازه کافی و سایر عوامل دخیل در افزایش بهره‌وری می‌توان عملکرد تولید در واحد سطح را افزایش داد و در نهایت به تولید بیشتری دست یافت.

هزارجریبی برای افزایش سطح کشت زراعت گیاهان دانه روغنی معتقد است: با توجه به این که مقدار تولید دانه‌های روغنی در کشور ناچیز است، برای کاهش وابستگی از طریق کاهش مصرف سرانه روغن و افزایش عملکرد دانه در واحد سطح نمی‌توان به موفقیت زودهنگام و بالایی دست یافت؛ لذا ناگزیر به افزایش سطح کشت گیاهان دانه روغنی در کشور هستیم.

وی ادامه می‌دهد: اقلیم ایران مناسب توسعه کشت دانه‌های روغنی به ویژه کلزا برای کشت پاییزه و پنبه برای کشت بهاره (پنبه دانه به عنوان یک دانه روغنی قابل استحصال روغن خوراکی) است که با اعمال سیاست‌های حمایتی مانند تأمین یارانه تولید، کاهش هزینه‌های تولید و اصلاح سیاست‌های بازرگانی مانند حذف تخصیص ارز ترجیحی و هرگونه ارز ارزان‌قیمت به واردات روغن و دانه‌های روغنی و حتی کنجاله دانه‌های روغنی می‌توان با فوریت به افزایش سطح زیر کشت گیاهان دانه روغنی در کشور و به تبع آن افزایش تولید و کاهش وابستگی امیدوار بود.

این محقق بخش کشاورزی ادامه می‌دهد: در کنار نگاه به گیاهان زراعی دانه روغنی، باید توسعه کشت درختان میوه روغنی مانند زیتون و نخل روغنی نیز مورد توجه قرار گیرد تا قسمتی از روغن خوراکی کشور از این طریق تولید شود.

 

بهرام علیزاده محقق کلزا و رئیس بخش تحقیقات دانه‌های روغنی موسسه تحقیقات اصلاح نهال و بذر هم می‌گوید: اگر ارزش اقتصادی هر محصولی برای کشاورزان توجیه‌پذیر باشد، استقبال گسترده‌ای از آن شکل خواهد گرفت که دانه‌های روغنی هم از این قاعده مستثنی نیستند.

وی با اشاره به واردات حدود یک و نیم میلیون تنی روغن نباتی به کشور می‌افزاید: متأسفانه در حوزه روغن نباتی مصرفی در حدود 90 درصد وابسته به واردات هستیم و بنا به شرایط آب و هوایی، سالانه تنها 10 تا 12 درصد از این نیاز با دانه‌های روغنی تولید داخل تأمین می‌شود که نسبت به رقم واردات بسیار محدود است.

علیزاده می‌گوید: اگر توجه و عزم ملی برای گسترش زراعت دانه‌های روغنی در کنار تعدیل مصرف روغن نباتی خانوار شکل گیرد و حمایت‌های لازم از سوی دولت انجام شود و همه دستگاه‌های اجرایی با وزارت جهاد کشاورزی همکاری کنند تا بهره‌وری تولید افزایش و هم مصرف کاهش یابد، می‌توانیم خوداتکایی داخلی را تا 40 درصد افزایش دهیم.

وی خودکفایی کامل در بخش روغن نباتی با توجه به شرایط اکولوژیکی کشور را مقدور نمی‌داند و می‌افزاید: اگرچه نمی‌توانیم واردات را مثل محصولی همچون گندم به صفر یا به حداقل برسانیم؛ اما می‌توانیم از میزان وابستگی به روغن نباتی وارداتی کم کنیم.

این محقق جهاد کشاورزی افزایش تولید، قیمت‌گذاری و اقتصادی کردن تولید را یکی از شروط اساسی برای افزایش میل کشاورزان به تولید دانه‌های روغنی ارزیابی می‌کند و می‌افزاید: همچنین برای افزایش بهره‌وری تولید باید امکانات به‌روز کاشت، داشت و برداشت دانه‌های روغنی به مزارع وارد شود.

رئیس بخش تحقیقات دانه‌های روغنی موسسه تحقیقات اصلاح نهال و بذر معتقد است: به تولید کننده این محصول هم در راستای کاهش وابستگی به خارج از کشور، حداقل باید به همان اندازه‌ای که به وارد کننده یارانه واردات داده می‌شود، یارانه تولید پرداخت شود.

علیزاده ادامه می‌دهد: توسعه کشت دانه‌های روغنی علاوه بر رونق تولید، در قالب تناوب کشت باعث افزایش تولید بقیه محصولات هم خواهد شد، در این بخش زراعت گلرنگ و کلزا به عنوان یک زراعت پاییزه در راستای افزایش بهره‌وری آب هم موثر است.

وی می‌گوید: گلرنگ دانه روغنی بومی ایران است؛ کلزا هم سازگاری بسیار خوبی با اقلیم ایران دارد که اگر اراده ملی در این بخش شکل گیرد نتیجه بسیار خوبی برای کشور خواهد داشت.

علیزاده درباره راه حل کاهش مصرف روغن نباتی در کشور هم می‌گوید: مصرف روغن نباتی در کشور به نسبت میانگین جهانی بالاتر است که در این بخش می‌توانیم با فرهنگ‌سازی نسبت به کاهش مصرف اقدام کنیم .

او معتقد است: روغن زیتون هم از جمله سالم‌ترین و باکیفیت‌ترین روغن‌ها البته در پخت و پز با حرارت کم برای مصرف خوراکی است؛ ولی چون قیمت آن به نسبت روغن‌های دیگر بالاتراست همه خانواده‌ها نمی‌توانند نیازهای سالانه خود را با این روغن تأمین کنند که در این بخش هم، در راستای افزایش سطح زیر کشت زیتون می‌توان به افزایش تولید و تعدیل قیمت امیدوار بود.

رئیس بخش تحقیقات دانه‌های روغنی می‌افزاید: روغن ذرت هم در جهان برای خوراکی مصرف می‌شود اما در کشور ما چون ذرت بیشتر برای خوراک دام مصرف می‌شود دانه‌کشی از این محصول بسیار کم است. روغن ذرت هم عمدتاً وارداتی است.

 

*                         *                            *

 

خوشبختانه در کشور ما به دلیل تنوع فراوان آب و هوایی در کنار ابزارهای علمی فراوان، ترکیب بسیار مناسبی از دانه‌های روغنی برای افزایش تولید وجود دارد که محققان ایرانی تلاش‌های وسیعی نیز برای تولید بذر مناسب از برخی دانه‌های روغنی انجام دادند.

در حال حاضر ۹۸.۵ درصد بذر محصولات زراعی کشور در داخل تولید می‌شود که باقیمانده وابستگی کشور نیز در بخش تولید بذر هیبرید و کشت گلخانه‌ای است که این شرایط افتخارآفرین کشور البته دشمنان فراوانی دارد.

نکته‌ای که لازم است در این بخش تأکید شود این که دشمنان این خوداتکایی درصدد از بین بردن یکی از توانایی‌های مهم کشور در عرصه تولید بذر دانه‌های روغنی به نام رقم هیبرید 704 آفتابگردان هستند، رقمی که طی 40 سال اخیر در افزایش تولید، کیفیت مناسب و حتی تولید اقتصادی علوفه بخش دامپروری، جایگاه باارزشی داشته و در مقایسه با کلیه ارقام خارجی هم رقابت‌پذیر باقی مانده و با سهم 70 درصدی سطح زیر کشت در کشور از سوی کشاورزانی ایرانی با استقبال فراوان مواجه شده است.

بسیاری از کشورهای تولید کننده بذر برای به دست گرفتن بازار این رقم در ایران از طرق مختلف کمر همت بسته‌اند، در حالی که تمام دستگاه‌های مسوول امنیت غذایی و امنیت ملی باید در این زمینه بسیار هوشیار باشند تا برای سرمایه‌های ملی کشور در این بخش نیز مانند رادارها و تجهیزات ارزشمند نظامی در راستای مقابله با نفوذ و استیلای دشمن، محافظت و مراقبت وجود داشته باشد.

 

# مجید زندی

پایگاه اطلاع رسانی وزارت جهاد کشاورزی