بشر از زمان حضور در کره خاکی به دنبال مایه حیات برای کمک به ماندگاری همیشگی در دنیای مورد نظر و مطلوب خود بوده؛ به نحوی که این نیاز او را به سمت استفاده از بهترین‌ مواد غذایی و آشامیدنی سوق داده است. در این میان زیتون از جمله سالم‌ترین و باکیفیت‌ترین مواد غذایی شناخته شده برای بشر است که در قرآن کریم نیز صراحتا از آن به عنوان غذایی نام برده شده که برای خورنده آن رنگ و روی سلامتی، رونق زندگی و برکت حیات است.

نیازهای حقیقی انسان برای ادامه حیات و رشد و نمو، پروتئین، چربی و هیدروکربن است که همه این نیازهای اساسی و حتی بیشتر از آن مواد معدنی هم در زیتون به عنوان یک غذای عجیب و تحفه الهی موجود است.

درخت زیتون در دنیا به عنوان نشان صلح و دوستی و زادگاه اولیه آن هم خاورمیانه به ویژه کوه طور سینا در فلسطین است. نام زیتون معادل فارسی ندارد و این کلمه در زبان فارسی، عاریتی است. شاید به همین دلیل است که در جامعه ایرانی ماهیت اصلی و زوایای مختلف فرهنگی مصرف زیتون و فرآورده‌های آن به طور دقیق تبیین نشده است.

این درخت مقاوم علاوه بر تأمین غذا و روغن مورد نیاز بشر، برای مصرف و حتی ایجاد روشنایی و نور در خانه‌ها، قرن‌های متمادی از آن استفاده شده است، درخت زیتون هرجا باشد به استحکام خاک و حفظ آب و جلوگیری از فرسایش زمین هم کمک موثری می‌کند و دور از واقعیت نیست که از آن به عنوان محافظ طبیعی آب و خاک در منابع طبیعی به ویژه کوهستان‌های سنگی نام ببریم.

با چنین اهمیتی که برای زیتون تعریف شد، خوشبختانه شورای عالی انقلاب فرهنگی روز ۴ آذر را به عنوان «روز ملی زیتون» در تقویم رسمی کشور نامگذاری کرد تا شاید ضمن جلب نظر مردم و مسوولان، زیتون و فرآورده‌های آن و صد البته ضروری‌تر، توسعه باغات به ویژه در سرزمین به شدت در معرض فرسایش خاک ایران، مورد توجه بیشتر و جدی‌تری قرار گیرد.

براساس آمارهای موجود در سال جاری با افزایش ۱۰۰ درصدی برداشت زیتون نسبت به سال قبل، حدود ۱۵۰ هزار تن میوه و حدود ۱۱ هزار تن روغن زیتون تولید شد و سطح باغات این محصول در ایران هم ۷۵ هزار هکتار است که با وجود تغییرات اقلیمی در بسیاری از استان‌ها گسترده است.

به نظر می‌رسد به دلیل ویژگی‌های خاص درخت زیتون از نظر اکولوژیکی و شرایط رشد، در صورت تلاش منسجم و فراهم شدن زیرساخت‌های لازم برای توسعه اراضی، می‌توان به جهش تولید محصول تازه‌خوری و کنسرو و حتی تأمین بخشی از روغن خوراکی مورد نیاز جامعه و جایگزینی با روغن‌های وارداتی دست یافت.

اکنون به طور میانگین در هر هکتار 2 تن محصول زیتون در اراضی باغی ایران برداشت می‌شود که با برنامه‌ریزی درست برای نوسازی باغات و توسعه مکانیزاسیون و تبدیل نهال‌های قدیمی به نهال‌های جدید پرمحصول، می‌توان میزان تولید در هکتار زیتون را افزایش داد. کاری که به هدف برنامه‌ریزی شده وزارت جهاد کشاورزی برای رسیدن به تأمین ۱۰ درصد روغن خوراکی کشور از زیتون هم نزدیک‌تر است.

نکته مهم دیگر در این بخش، ضرورت دانش‌بنیان کردن فن‌آوری‌های مورد نیاز تکثیر نهال‌های مثمر و توسعه فن‌آوری و افزایش شرکت‌های دانش‌بنیان برای رسیدن به توسعه سایر بخش‌های مرتبط، با افزایش بهره‌وری و فرآوری محصولات مرتبط با زیتون است در حالی که اکنون با وجود امکان استفاده از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان، هنوز به صورت تخصصی در زمینه زیتون اقدام اثرگذاری صورت نگرفته است.

همچنین هرس به موقع، پیوند مناسب، هوشمندسازی سامانه‌های آبیاری، مبارزه با آفات و بیماری‌ها و تصفیه پساب واحدهای فرآوری، توسعه مکانیزاسیون در زیرپروژه اصلاح باغات و برنامه‌ریزی لازم برای تغذیه مناسب خاک از جمله موضوعات مهم و کلیدی در رسیدن به اقتصادی کردن تولید و کسب اهدف توسعه باغات و صنعت فرآوری زیتون است.

تقاضای روبه رشد مصرف زیتون، فرآورده‌ها و روغن آن در کشور، ایجاب می‌کند تا  برنامه‌ریزی دقیق برای افزایش تولید انجام شود که با توجه به مصوبه مجلس شورای اسلامی مبنی بر توسعه سالانه ۲۰ هزار هکتار باغ زیتون در برنامه هفتم، در صورت فراهم شدن شرایط و ملزومات مورد نیاز از جمله تامین نهاده‌های اولیه (نهال و ...)، رسیدن به اهداف برنامه به طور یقین امکان‌پذیر است. البته تجربه سال‌های گذشته نشان می‌دهد که گره اصلی توسعه باغات زیتون، نه موضوع علمی و برنامه‌ریزی، بلکه نبود سرمایه‌گذاری لازم و موثر در کشور و ضعف استقبال بخش خصوصی دارای سرمایه برای حضور در عرصه کشاورزی است. به ویژه این که معمولاً باغداران خرده‌پا و بومی حاشیه روستاهای کوهستانی که قدرت حفظ و بهره‌برداری از باغات زیتون را هم دارند، برای شروع کار فاقد سرمایه مورد نیاز هستند.

در این میان نهادها و بنیادهای حاکمیتی مانند ستاد اجرایی فرمان حضرت امام خمینی، بنیاد مستضعفان، بنیاد شهید، بنیاد ۱۵خرداد و سایر بنیادها می‌توانند با سرمایه‌گذاری اولیه و یا ایجاد راهکارهای مشارکتی و تعاونی‌های روستایی و بخش خصوصی، اقدامی ملی برای توسعه باغات مکانیزه زیتون انجام دهند. اگر اراده‌ای هماهنگ برای افزایش باغات و تولید محصول باارزش زیتون در کشور شکل گیرد و تداوم یابد، حتی نهادهای نظامی و انتظامی هم می‌توانند اراضی تحت مالکیت و نظارت خود و حاشیه آن را به کشت درختان مثمر به ویژه درخت مقاوم زیتون اختصاص دهند تا هم خود و هم مجموعه کشور از منافع اقتصادی آن بیشتر منتفع شوند.

مجید زندی

پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت جهادکشاورزی