با فرا رسیدن اسفند و آغاز موعد درختکاری، توجه به اهمیت کاشت نهال و حفاظت از درخت، جنگل‌ها و مراتع در کشور افزایش می‌یابد. با این حال، با وجود چندین دهه تلاش برای ترویج اهمیت درختکاری که حیات بشر و سایر موجودات به آن وابسته است، این موضوع هنوز به یک فرهنگ ذاتی جامعه تبدیل نشده و توجه به آن اغلب مقطعی است. این موقتی بودن را می‌توان در تفاوت نگاه به درختان در ایام درختکاری و روز سیزده فروردین و سایر ایام سال مشاهده کرد. سیزده نوروزی که در ظاهر روز طبیعت است؛ اما بیشترین آسیب به طبیعت هم وارد می‌شود و  بسیاری از مردم برای روشن کردن آتش، نه تنها شاخه‌ها، بلکه تنه درختان را نیز قطع می‌کنند و دردناک‌تر این که هر گوشه‌ای که به نام فضای سبز شناخته می‌شود، مملو از زباله خواهد شد و چمن‌های پارک‌ها نیز از آسیب آتش و زباله در امان نمی‌مانند.

ما در کشوری با گره‌های فرهنگی برای مراقبت و توسعه منابع طبیعی روبرو هستیم که پیامبر اسلام (ص) حکمیانه‌ترین جمله بشریت را برای حفظ طبیعت و کاشت درخت به ما سفارش کردند، آنجا که می‌فرمایند: «اگر قیامت برپا شود و در دست یکی از شما نهالی باشد، اگر می‌تواند آن را بکارد.» این حدیث نشان‌دهنده اهمیت درختکاری حتی در شرایط سخت و بحرانی به عنوان بخشی از مسوولیت‌ اخلاقی انسان است.

پس، از لحاظ اصول دینی و حتی مواد قانونی برای توسعه اراضی طبیعی، جنگلی و فضای سبز و جلوگیری از نابودی آن مشکل نداریم، بلکه گره کور همین عدم باور قلبی به فرامین الهی، معنوی و قانونی است که ما را دچار مشکلات و آسیب‌های فراوان کرده است به گونه‌ای که با وجود همه تلاش‌ها و سرمایه‌گذاری‌ها، مشکلات مربوط به آسیب به منابع طبیعی همچنان پابرجاست. اما اگر درختانی که هر ساله در ایام درختکاری کاشته می‌شد، با مراقبت باقی می‌ماند، وسعت جنگل‌های ایران به جنگل‌های سیبری هم تنه می‌زد؛ اما با  شدت تخریب سنواتی، هرساله با کاهش مستمر اراضی جنگلی و طبیعی مواجه هستیم.

علاوه بر مشکل فرهنگی، عوامل متعدد دیگری در تخریب جنگل‌ها و مراتع کشور نقش دارند. نبود برنامه‌ریزی دقیق توسعه‌ای با رویکرد حفاظت از منابع طبیعی به ویژه در بخش راه و شهرسازی و شبکه‌های انتقال نفت و گاز، بهره‌برداری غیرمجاز از جنگل و مرتع، ضعف عملکرد دستگاه‌های اجرایی، آزادی دام در اراضی جنگلی و مرتعی و فشار بیش از حد به جنگل برای تولید محصولات چوبی منازل که متأسفانه به آن هم افتخار می‌کنیم! از دیگر دلایل این پس‌رفت اراضی جنگلی محسوب می‌شوند. حتی تبدیل اراضی طبیعی به ملک شخصی و صدور سند مالکیت فردی و سازمانی با نفوذ در دستگاه‌های مجری قانون هم فراوان دیده می‌شود.

برای حل این مشکلات، نیاز به اقدامات اساسی داریم. حفاظت از جنگل‌ها و منابع طبیعی به دلیل وسعت زیاد و معارضان متعدد، کاری کلان و گسترده است که حل آن تنها از عهده یک سازمان یا حتی وزارتخانه برنمی‌آید. بدون حفاظت واقعی از اراضی طبیعی که همه افراد جامعه در برابر آن مسوول باشند، علاوه بر طبیعت، حیات انسانی هم در معرض تهدید قرار می‌گیرد.

دولت و مجلس می‌توانند با اختصاص بودجه و اعتبار مناسب و همچنین فرهنگ‌سازی و آموزش و حمایت از نیروهای مردمی، بخشی از مشکلات را برطرف کنند. توجه به معیشت حاشیه‌نشینان جنگل و مرتع نیز از اهمیت بالایی برخوردار است که باید با بهبود وضعیت، انگیزه لازم برای مشارکت در حفاظت از منابع طبیعی ایجاد شود یا در کنار قوانین اجرایی و نظارتی مناسب، از کمک انجمن‌های تخصصی مردم‌نهاد برای ایده‌پردازی، اجرا و نظارت هم استفاده کرد.

در کنار بیان نقاط ضعف، گفتن نقاط قوت و رویش‌ها هم اهمیت دارد. در این میان نهضت سبز یا طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت در مدت چهار سال حرکت امیدوار کننده‌ای است تا حدی که سال گذشته با کاشت ۲۵۰ میلیون نهال تولیدی نهالستان‌های عمدتاً خصوصی، حرکتی عظیم شکل رسمی به خود گرفت تا سال ۱۴۰۵ کاشت یک میلیارد نهال کامل شود. خوشبختانه این طرح  چون دارای برنامه است، می‌تواند زمینه مناسبی برای تقویت فرهنگ درختکاری، افزایش سرانه فضای سبز و حفظ آن و نیز مقابله با تغییرات اقلیمی، بیابان‌زایی و کاهش اراضی جنگلی شود.

مشارکت مردمی نیز در این طرح چشمگیر بوده و بسیاری از مردم، سازمان‌ها و مدارس در کاشت نهال‌ها مشارکت کرده‌اند. در این بخش می‌شود با استفاده از تجارب نهضت ملی مدرسه‌سازی، طرح‌های توسعه جنگلی و بیابان‌زایی را به نام افراد خیر و بانیان فعالیت‌های درختکاری و زیست‌محیطی قرار داد و حتی آنها را در منافع اقتصادی کاشت درختان مثمر و غیرمثمر شریک کرد.

البته یکی از مشکلات اصلی این طرح، تأمین آب مورد نیاز برای آبیاری نهال‌ها در مناطق خشک و نیمه‌خشک به ویژه در فصول گرم است. رساندن آب، نگهداری و مراقبت از نهال‌های کاشته ‌شده در برابر عوامل طبیعی و انسانی مانند خشکسالی، آفات و تخریب، از موانع است.

این طرح و اقدامات مشابه با جلب نظر همکاری مردم، دانشگاه‌ها، مدارس، شرکت‌ها و سازمان‌های خصوصی و دولتی، اگر به درستی اجرا شود و تداوم یابد، می‌تواند با اهدای جان دوباره به بسیاری از اراضی در اطراف شهرها، روستاها و دامنه‌های وسیع البرز و زاگرس، بزرگ‌ترین دستاورد زیست‌محیطی را برای کشور به ارمغان آورد و آینده بهتری برای ما و نسل‌های آینده فراهم سازد.

#مجید زندی

خبرنگار بخش کشاورزی