رئیس مرکز ملی اقلیم سازمان هواشناسی نیز هفته گذشته در گزارشی اعلام کرد: «بهار و تابستان خشک‌تری در پیش داریم به گونه‌ای که از ابتدای بهار تاکنون ۱۷.۵ میلی‌متر بارندگی رخ داده که ۴ میلی‌متر کمتر از میانگین بلندمدت است و این دو فصل گرم‌تر از حد طبیعی سپری می‌شود.» گزارش فوق نشان می‌دهد امسال هم  در چرخه‌ای از خشکسالی بلندمدت قرار داریم و نیازمند مدیریت جدی و هوشمندانه آب و آمادگی برای مقابله با پیامدهای اقلیمی، بیش از گذشته هستیم.

البته توزیع ناعادلانه منابع آب شیرین صرفاً مربوط به ایران نیست، این مشکل یکی از جدی‌ترین چالش‌های قرن حاضر برای کره زمین شده است. در حالی که کشورهایی مانند برزیل با ۷,۲۳۳ کیلومترمکعب و روسیه با ۴,۴۹۸ کیلومتر مکعب آب تجدیدپذیر در سال، از منابع غنی برخوردارند؛ بسیاری از مناطق جهان با کمبود شدید آب مواجه هستند و کشور ما هم با ۱۳۷٫۵ کیلومتر مکعب منابع آب تجدیدپذیر در رده ۵۸ جهان قرار دارد. اما با توجه به مصرف ناپایدار در همه بخش‌ها، این مقدار جوابگوی نیازها نیست. بر اساس معیارهای سازمان ملل، کشوری که کمتر از ۱,۰۰۰ متر مکعب آب به ازای هر نفر در سال داشته باشد، در وضعیت «کمبود شدید آب» قرار می‌گیرد و ایران با سرانه ۱,۶۴۴ مترمکعب در آستانه این بحران است .

براساس آمارها، سهم ما از منابع آب شیرین جهان تنها ۰٫۲ درصد است، در حالی که دوسوم مساحت ایران را مناطق خشک و نیمه‌خشک تشکیل می‌دهند. کاهش بارش‌ها و  باران‌های نامنظم، ذخایر آبی را به شدت کاهش داده و در کنار آن برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و فعالیت شبانه‌روزی چاه‌ها نیز وضعیت را وخیم‌تر کرده است. ایران پنجمین کشور جهان از نظر برداشت آب زیرزمینی است و بیش از ۴۳۰ دشت از ۶۰۹ دشت کشور در وضعیت فوق‌بحرانی قرار دارد .

کشورهای مختلف برای مقابله با کم‌آبی از راه‌حل‌های متنوعی استفاده می‌کنند. شیرین‌سازی آب دریا در کشورهای حاشیه خلیج فارس مانند عربستان و امارات اگرچه سبب افزایش شوری آب خلیج فارس شده، اما این کشورها روزانه ۲۲ میلیون مترمکعب آب شیرین تولید می‌کنند و سهم ایران از این فناوری تنها ۲۰۰ هزار مترمکعب (حدود ۱ درصد) است. سیستم‌های جمع‌آوری آب باران، پلکانی کردن اراضی کشاورزی نیز در برخی از کشورها برای تأمین نیازهای آبی و صرفه‌جویی مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ اما کشور ما برای عبور از بحران آب نیازمند مدیریت سختگیرانه مصرف، افزایش بهره‌وری در کشاورزی، صنعت و شرب و توسعه فناوری‌های نوین مانند سیستم‌های بازچرخانی آب است.

سازمان‌هایی مانند فائو با ترویج سیستم‌های کشاورزی پایدار سعی در حفظ  زیست‌بوم‌های شکننده دارند. ایران نیز با توجه به موقعیت جغرافیایی خود، باید راه‌حل‌های مبتنی بر طبیعت را بیشتر در برنامه‌ریزی‌های خود بگنجاند. این راه‌حل‌ها که اجداد ما به خوبی حتی در سرزمین کویری مانند یزد و اصفهان از آن استفاده می‌کردند، شامل تقویت آبخیزها و سفره‌های زیرزمینی با جذب آب باران در خاک، انتقال و ذخیره آب در قالب قنات، احیای تالاب‌ها برای تصفیه‌ طبیعی آب، کشت گیاهان مقاوم به کم‌آبی، مقابله با کاشت محصولات آب‌بر، اجرای سامانه‌های نوین آبیاری و استفاده از سایه‌بان درختی و  پلیمری برای کاهش تبخیر، جلوگیری از هدررفت آب و تقویت چرخه‌ی طبیعی آب در محیط ‌زیست است.

البته بحران آب در ایران و جهان یک مشکل چندبعدی نیز هست که نیاز به اقدامات فوری و هماهنگ در سطوح ملی و بین‌المللی به ویژه با کشورهای همسایه هم دارد. اگر روند فعلی ادامه یابد، ایران تا ۲۰ سال آینده بخش عمده‌ای از منابع آب شیرین خود را از دست خواهد داد.

اگرچه برخی از کارشناسان با اصل انتقال آب مخالف هستند، اما اگر آب هم منتقل نشود، ناچار به مهاجرت ساکنان بومی خواهیم بود (مانند مهاجرت دهه 1340 سیستانی‌ها به گرگان و دشت) که آن هم شرایط بدتری خواهد بود. موضوع مهم این است که آب انتقالی حتماً و الزاماً باید در بخش شرب استفاده شود و از نابودی آب شیرین منتقل شده (که برای قابل شرب شدن آن هزینه‌های هنگفتی صرف می‌شود) مراقبت جدی صورت گیرد.

بدون شک، آب مایه حیات است و پیشتر در همین ستون ضرورت نگاه امنیتی داشتن به آب اعلام شد که به موازات تضمین امنیت غذایی کشور، اکنون با حوادث یزد و اصفهان باید آن را به جدّ در مقوله امنیت اجتماعی، سیاسی و ملی هم قرار دهیم تا به هر نحو ممکن (مانند حفاظت از سدها) مصرف غیرمدیریت شده آب را در کشاورزی، شرب و صنعت حذف کنیم و تعارف‌های مرسوم را کنار گذاریم.

#مجید_زندی. خبرنگار کشاورزی