نقش خاک در افزایش تولید و کیفیت مواد غذایی و به ویژه تضمین امنیت غذایی، از اصول اساسی و پذیرفته شده کشاورزی مدرن محسوب می‌شود که تحقیقات اقتصاد کشاورزی بین‌المللی نیز حفظ خاک را برای امنیت غذایی، زیست‌بوم و حفظ کره خاکی اجتناب‌ناپذیر اعلام کرد.

در فرهنگ الهی خاک از نعمت‌های بیکران خداوند لایزال از چنان جایگاه، منزلت و اهمیتی برخوردار است که علاوه‌ بر خمیرمایه خلقت انسان و قدرت پاک‌کنندگی، برای ستایش و سجود ذات اقدس الهی نیز، سجده بر خاک دستور پروردگار برای پذیرش  والاترین عبادت مومنان مورد نظر قرار گرفت. رمز و راز خاص مالک هستی با بشر که ما را مجبور به تفکر، تعقل و تعمق در ماهیت خاک به عنوان جزء حیاتی خلقت رهنمون می‌سازد تا آن را به عنوان حلقه‌ای اصلی در زنجیره‌ حیات شامل آب، خاک، خورشید و اکسیژن بدانیم که حذف هر کدام مساوی با مرگ و نابودی حیات انسانی، جانوری و گیاهی خواهد شد .

حفظ خاک به عنوان مرکز ثقل غذای موجودات کره زمین، رکن اصلی ادامه حیات است که هرگونه تخریب یا اخلال در روند فعالیت  و ایجاد آلودگی برای آن می‌تواند صدمات جدی به انسان و محیط زیست وارد و حیات کره زمین را با خطر مواجه کند .

دردآور است که بگوییم در عصر ما «خاک» نیز گرفتار برنامه‌های ناهماهنگ توسعه‌ای بشر مدعی پیشرفت و آبادانی شده است، زیرا نگاه توسعه‌ای بدون توجه به اکوسیستم آسیب زننده است و بدتر از آن نیز برای دهه‌های متمادی از آن غفلت شده که نتیجه این بی‌توجهی؛ آلودگی، تخریب و تشدید فرسایش خاک شده که میراث چندین میلیون ساله کره زمین را یک روزه نابود می‌سازد.

بشر اگرچه بسیار دیر، اما فهمیده که بدون خاک نمی‌تواند روی کره خاکی ادامه حیات دهد به همین دلیل روز ۵ دسامبر را روز جهانی خاک معرفی کرد و با هماهنگی سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (فائو)، به منظور توجه و فرهنگ‌سازی حفظ این ماده حیاتی، برنامه‌ها و مراسم متنوعی در بسیاری از کشورها صورت می‌گیرد و در کشور ما هم به پیشنهاد وزارت جهادکشاورزی، شورای عالی انقلاب فرهنگی «روز خاک» را به تقویم رسمی کشور اضافه کرده است.

بحران فرسایش خاک در ایران و عدم اقدامات جامع، البته از بحران‌های ریشه‌دار کشور شده به گونه‌ای که براساس آمارهای رسمی، سالانه دو میلیارد تن خاک کشور دچار فرسایش می‌شود تا حدی که متوسط فرسایش خاک در ایران ۱۶.۵ تن در هکتار ثبت شده است.

علاوه بر فرسایش، مشکلات متعددی در بخش خاک کشور وجود دارد که شوری و کاهش کیفیت خاک و استفاده بی‌ضابطه از پساب شهری و روستایی در اراضی کشاورزی و تغییر کاربری، از بزرگترین مشکلات این بخش حیاتی امنیت غذایی کشور محسوب می‌شود. طبق تحقیقات موجود بیش از ۶۰ درصد از خاک‌های ایران دارای ماده آلی زیر یک درصد و ۳۳ درصد خاک‌‌ها با کمبود پتاسیم روبرو و بیش از ۱۰ میلیون هکتار از اراضی هم در رده‌های مختلف شوری قرار دارد.

تغییر اقلیم نیز سبب کاهش کیفیت خاک شده و با کاهش رطوبت خاک، سبب کاهش تولید و افزایش هزینه‌ها شده است. بر اساس ارزیابی‌ها افزایش یک درجه‌ای دمای هوا ۴ تا ۱۰ درصد از تولیدات غذایی کل دنیا و بالطبع ایران را کاهش می‌دهد. در عین حالی که براساس آمار هواشناسی در ۵۰ سال گذشته دمای هوا در کشور ما دو درجه افزایش داشته و میانگین بارندگی از ۲۵۰ میلیمتر  نیز به ۲۲۰ میلیمتر محدود شده است.

در مزرعه نیز فرسایش خاک تحت تأثیر عوامل متعددی از جمله ضعف آبخیزداری و مدیریت خاک‌ورزی قرار دارد. در این مرحله برای کاهش آسیب به خاک «کشت مستقیم» یا « کشاورزی حفاظتی» باید تبلیغ شود و رونق گیرد تا با حذف عملیات «خاک‌ورزی» یا «شخم‌زنی برای کاشت بذر» با حفظ مواد عالی خاک و حفظ بقایای مفید، میزان دستکاری در خاک را به حداقل رساند.

معضل بسیار وخیم تغییر کاربری نیز تهدیدی جدی برای خاک اراضی حاصلخیز است که علاوه‌ بر نابودی خاک، امنیت غذایی را نیز با چالش جدی مواجه ساخته، زیرا این معضل همواره در اراضی خوب و با خاک مرطوب بسیار مناسب برای تداوم فعالیت کشاورزی، شکل می‌گیرد.

در کنار این مسایل، وجود حجم وسیع فاضلاب شهری، روستایی، بهداشتی و صنعتی علاوه ‌بر کاهش کیفیت آب‌های سطحی و زیرزمینی، به دلیل وجود عناصر سنگینی همچون قلع، کلر، کبالت، سرب، مس و جیوه تأثیر جبران‌ناپذیر و مخربی بر خاک و سلامتی مردم گذاشته است.

نکته مهم در عرصه ملی، موازی‌کاری و عدم هماهنگی بین وزارتخانه‌ها و سازمان‌های مختلف به ویژه برای توسعه معادن، راه و شهرسازی، دفع زباله و پساب آلوده است که مانع از اجرای مؤثر قانون حفاظت از خاک شد، این دستگاه‌ها به‌صورت مستقل پروژه‌هایی را در این حوزه‌ها انجام می‌دهند که منجر به اتلاف منابع و تداخل در برنامه‌ها و جلوگیری از نابودی منابع طبیعی به ویژه آب و خاک می‌شوند.

عدم توجه کافی به نقش تشکل‌های کشاورزی و جوامع محلی در اجرای قانون، یکی دیگر از ضعف‌ها محسوب می‌شود که حتی مانع رونق فرهنگ مقابله با نابودی آب و خاک در جوامع شهری و روستایی شده است. مشارکت این جوامع در حفظ منابع طبیعی از اهمیت بالایی برخوردار است، اما در قانون حفاظت از خاک هم به‌طور کافی به این مورد توجه نشده است.

بررسی و آسیب‌شناسی نیروی انسانی، ساختار بودجه، حاکمیت قانونی، آموزش و پژوهش در زمینه مدیریت خاک هم ضروری است. تهیه بانک اطلاعاتی دقیق از وضعیت خاک‌ها در دوره‌های کوتاه‌تر نیز در مجموع می‌تواند به تصمیم‌گیری‌های بهتر در زمینه مدیریت و حفاظت از خاک کمک کند.

همچنین ایجاد سیستم جامع پایش و ارزیابی مبتنی‌ بر شاخص‌های مشخص، الزام دستگاه‌های اجرایی به تدوین برنامه‌های عملیاتی، تخصیص ردیف بودجه مستقل برای اجرای برنامه‌های حفاظت از خاک، ارزش‌گذاری اقتصادی خاک و محاسبه آن در حساب‌های ملی، ترویج کشاورزی پایدار با همکاری کشاورزان و سازمان‌های مردم‌نهاد و مدیریت جامع حوزه‌های آبخیز با مشارکت جوامع محلی از جمله راهکارهای عملی برای مقابله با بحران خاک در کشور است که باید به صورت ویژه به آنها توجه شود.

خاک، مادر زمین است؛ برای حفاظت و صیانت از آن باید چون «جان» بکوشیم ما از «خاک برآمدیم و بر خاک می‌شویم.»

براین اساس، مدیریت و حفاظت از خاک به عنوان یک منبع حیاتی، نیازمند همکاری و تلاش‌های مشترک در سطح ملی و محلی است. با اتخاذ راهکارهای مناسب و توجه به چالش‌های موجود، می‌توان به بهبود کیفیت و افزایش باردهی خاک‌ها دست یافت و ادامه حیات سالم توأم با امنیت غذایی را برای دهه‌های آینده کشور، تأمین و تضمین کرد.

مجید زندی

پایگاه اطلاع رسانی وزارت جهادکشاورزی